معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

هنر آجر در انواع دوره ها

هزاره دوم قبل از میلاد

بنای چغازنبیل به ابعاد105×105وارتفاع 62 متر در5طبقه در هفت تپه خوزستان بناست.اسکلت این بنا آجراست.سنگ و خشت از دیگر مصالح این بنا ازآجراست. سنگ خشت از دیگر مصالح این بنا اند. دربرخی سطوح آجرهای بکار رفته دررجهای نما احکام به خط ایلام بین آنهاحک شده روش کار چنین شده که خط برجسته برضخامت خشت باتراشیدن زمینه ای گود به وجودآمده. وآجرمنقوش به خط شكل بکاررفته.به طورکلی آجرپزی درعهد معماری پیش ازهخامنشی تکامل یافت ودردوره های هخامنشی پخت آجرلعاب دارمنقوش وبرجسته بسیار معمول گردید برای تزئین قسمت کاخ استفاده می شد

دردوره ساسانیان ازتلفیق سنگ وآجربرای اسکلت بندی بنا ومواردی درنماسازی مورداستفاده قرارمی گرفت.دراوخرقرن سوم مقبره امیراسماعیلی سامانی بنای چهارگوشه ای در ترکیب خاص آجری وتزئینات شگرف آجربه نام نگین باف ساخته شد..چهارنبش دارای ستونهای مدور باآجرکاری مضرس بود.طاق نماسازیهای جالب درچهارطرف بناباداشتن قوس های پیزساسانی درناحیه دست اندازوپوشش طاق ونماسازی بسیاری جالب آجری درقسمت داخلی مقبره به صفوی نوعی پتکانه سازی درسه کنجهاسبب پوشش طاقی شده اند.که آجری است.درواقع یکی ازیادگارهای هنرآجرکاری آن زمان برای جهان به یادگارگذاشته.

بعداز

اسلام

دوره ی ارزشمند سلجوقی ازآجربه عنوان مصالح کلیه بناچون کاروانسرا-آب انبار-بنای شاهی-بنای عمومی-مسجد-برج-مقبره-میل-مساجدوموارددیگرسبب اسکلت سازی اصولی آنهاشده.وضمنابرای نماسازی نیزآجربه شکل آمود(پوشش جدا ازاسکلت)ویاپیوندوترکیب استخوانبنده بناعظمتی ازحسن سلیقه وخلاقیت هنرآجرکاری است.

برجهای خرقان قزوین:بیش ازسی نوع آجرکاری همراه باطاق نماسازیهای بسیارزیباوخط های آجری کوفی برجسته-در مسجد جامع اصفهان 375 طاقپوش كه انواع آن قسمت اعظم سلجوقي است با كاربرد حدود 100 نوع گلچين هاي آجري چشم هر بيننده اي را بخود جلب ميكند . نغول سازي و سرپايه و طاق و گوشواره سازي ها ،‌پتكانه سازي و پوشش تركين در گنبد خواجه نظام الملك و مسجدجامع اردستان هستيم .دراین دوره شاهد بوجود آمدن زيباترين نقوش در انواع گلچين ،گره آجری-خطهای کوفی آجری برگردونه میلهای بلند-مساجدچون میل مسجددامغان یامیل مسجد نائین,میل منارساربان,میل بی همتای مسجدعلی و.......هستیم

هنرآجر

دردوره سلجوقی

دراین دوره پوششهای طاق آجری وارددوره ای گسترده ازتحول واجراشد.تاجائی که شاهدبه وجودآمدن گنبدسلطانیه هستیم این گنبد بسيار چشم گير و داراي فرم هندسي قوي بود . ساخت گنبد روي بسياري از گنبدهاي بزرگ دنيا از جمله گنبد کلیسای سانتاماریادلفوره فلورانس که حدودصدسال بعدازسلطانیه بناشداثرمستقیم گذاشت.دراین دوره هنرآجرکاری واردمرحله ای ازگوشه سازیهاي گنبدخانه هادرحالت خاص پتکانه,مقرنس شده آنهم با  نقش انواع گلچين هاي خفته و راسته ،‌جناغي آجري يا تلفيق آجر و كاشي ،‌پتكانه هاي زيباي مسجد ورامين ،‌مسجد كبير يزد،‌همچنين كاربرد مقرنسچه های آجری درمحراب صفه شاگرد درمسجدجامع اصفهان اشاره كرد. در اين دوره شاهد بوجود آمدن آجرهاي مهري به اندازه هاي 5*5 يا 5*10 با حك نام الله و نقوش گره ميباشيم كه در بين رجهاياجر سبب شكل دهي و تزئين استثنائي در آجركاري هايي چون ازاره هاي راهروهاي ارتباطي مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان وهمچنین نوعی گلچینهای خاص آجری باکلوک درغلام گردش هاي طبقات فوقانی گنبد هستيم .

ایلخانی

يكي ازشاهکارهای هنرآجرکاری دردوره ایخانی منار حیرت انگیزوبسیارخیره کننده جنبان هستیم.چون یکی ازمنارهای ظریف رابه جنبش درمیاوریم مناره ی دیگربه حرکت درمیاید.دلیل این امربه احتمال زیاداستقرار زياد قشرهای آجربرروی کلاف های چوبی است.به طورکلی دوره هنری آجرکاری دراین دوره ازسرپنجه بنایان تاانتقادتیشه داران باذوق ایرانی واردمرحله خلاقیت,ابداع,...........ارزشمندآجری گردیده است

ایلخانی

عصرتیموری عصرجنبش وخیزش انواع هنرهابه حضوص هنرمعماری است. دراین زمان پوشش های گنبدآجری به تحول كامل می رسد.مسیرگنبدسازیهای دو پوسته پيوسته به گنبد سازي هاي  دوپوش گسسته واجراهای خاص درمقابل واکنش نیروهای خاص پیچشی وفشاری وکششی و.....هستیم.درایندوره انواع طاق پوش های آجری چون ترکین, لگودرهم,شمسه پوش,و.....مسیرتحول خودراتاسرحدمطلوب پیش میبرند.وانواع گلچین های آجری درآنهابه واقع عظمتی ازهنرمعماران نامی قوام الدین وغیاث الدین شیرازی هستیم.انواع نقوش گره آجری,خطهای کوفی آجری-خطهای بنایی معلقی آجری وزیباترین گلچین هاو...........تلفیق ازآجروکاشی درانواع خط معلقی می باشد.کارهای آجری بسیارزیبای مسجدقائن وبرج مقبره افنجان و.....هنرایران عزیزاست.

دوره تیموری

عصرصفوی عصرهنرآفرینی ایران زمین است.دوران بسیارشکوفاوسرشاراز خلاقیت هنردررشته های مختلف به ویژه معماری هستیم..دراین ازتاریخ بی مانند معماری وجود وکاربردکاشی دنیا راآنچنان تحت تاثیرعمیق خود قراردادکه ایران را سرزمین آثارمعماری با کاشیکاریهاي ناب می شناسد.امادرهمین زمان کاربردآجروبه شکل های گوناگون وبدیع دنیارامتوجه خودساخت .به طوریکه آجربسیارپشرفت کرد.مخصوصادربناهایی مانندکاروانسرا پیشرفت زمان درشکل درون شهری وبیرون شهری دریک و دوطبقه باطرح بسیارجامع وانواع گلچین-راسته-کلوکنبدان-جناقی-سم آهویی و........عمیقامتوجه خودساخت.پوشش های طاقی آجری بسیارزیباودلفریب درحالت طاق گنبدی-طاق عرق چینی,طاق کته پوش,طاق پاتوپا,طاق چهاربخشی ,چهارترکی و.....بابکارگیری نقوش وهنرآجری عظمتی ازهنررا درایران دوره متجلی ساخت.به وجودآمدن قوس های باربر تزئینی واستفاده دربنا انواع برجهای کبوترخانه آجری بسیاربافلسفه نماسازیهای مشبک آجری نقوش جذاب درآنهاانواع رسمی بندیهاوکاربندیهاطاقسازیهای آجری دراشکال مختلف دربناهای باعناصرچون سوسن-نیم سوسن و.....و به کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری دربین عناصریادشده هستیم.به خصوص دربازارهادراین زمان همردیف بامنقرنس های بسیارپربارچندین تخته وپایه ازکاشیکاری,زیباترین انواع مقرنس بندیها آجرتراس وآجركشو شده آبساب بابه کارگیری بندحمیل کاشی فیروزه ای دربین رجهای آن به واقع عظمتی بی مانندازعناصرمقرنس,چون پرک ها, شاپرک ها,لچکی ها,یاباریکها,تنورها,طاس هاونیم طاس ها,انواع شمسه ها: ازشمسه سه,چهار,پنج,شش.......درپایه هاوتخته هاوبسیاری ازجاهای دیگرهنربسیاربدیع ازآجرکاری به وجودآمدآری دوره صفوی اقیانوسی ازطرحها-ترسیم واشکال هندسی بسیارموزن ومتقارن وبالاترازهمه نحوه چگونگی ساخت عناصر بسیارزیباواستقرار

دوره

صفوی

هنرآجرکاری دردوره های مختلف

دوره صفوي

آنهابه شکل کاذب درزیرپوشش هاي اصلی وباربربه طورمعلق بودن در صفحه تخمیرهای مقرنس آ؛جری وغیره,درابعادی قابل توجه درعرض دهانه هاوعمق صفه ها ایوانهاو غرفه هافرورفته.ازمیان آثاربسیارمتعددآجری دراین دوره میتوان به پل عظیم وگسترده بافلسفه آجری چون سی و  سه پل  ، پل الله وردیخان ,باتمامی مسائل فشاروهیدرولیک آب رودگسترده زاینده رود.ساختمان حمام های بسیاراصولی بابه کارگیری کاربندیهای بسیارپرکارودل انگیزواستقراربرستونهای ظریف وباربرسنگی.زیرسازی ستونها از پی گسترده از مصالح آجر جوش پرتاب و ملات ماسه آهک وسنگ درحمامهای کنجعلی خان کرمان وگوهر بی مانندحمام خسروآقااصفهان کلا آجری بسیار ارزشمند وجوددارد.دراین دوره ساخت آب انبار آجری بسیارارزشمندوجوددارد.دراین دوره ساخت انبارآجری بانقوش زیباجهت اقلیت های گوناگون وبادگیربرای مناطق گرم وخشک کویری همراه باهنرآفرینی ها موردتوجه است.دراین دوره طاسه آویزآجری بسیارپرارزش ازانواع خط معلقی ازاسماءخداوند و موارددیگردرصفه صاحب باکارهای مقرنس بندی گوش فیل گونه و معلق باکارهای زیبای گره معلقی درصفه استادومقرنس های بسیارجالب پرکارآجری ريز نقش طاس دارونیم طاس صفه شاگردوانواع خط های آجری معلقی درصفه درویش هستيم.

دراین دوره ایران درگیرکشمکش های نظامی بود.آبادانی رونق چندانی نداشت.شاهد به وجودآمدن میل های بسیارفراوان راهنمابانوعی آجرکاری وبه کارگیری گلچین های آجری درآنها درکنارجاده هادرتمامی کشورمی باشيم . دردوره زندیه آبادانی رونق گرفت.آثارآجری جالب این دوره:شبستان مسجدوکیل باپوشش های طاقی که ازکاربندی برقوس های پاتوپا که برروی ستون های سنگي با حجاري پیچ سد و ستون سازيها با نقش حجاري جقه اي افشان حاصل شده . پوشش طاقي تواما از كاربنديها و طاق و گنبد بر ستون هاي پيچ سنگي ,ابهتی جالب به شبستان داد.بازاروکیل باپوشش بسیارجالب آجری ازنقوش گلچینهای متنوع کاربندیهای  جالب بانورگیرهاوهواکشهای متقارن ساخته میشد.یکی ازآثاربسیارجالب وجود ارگ کریم خان است.باکاربردآجرنقوش آجری درقسمت های داخلی وبه خصوص خارجی همراه باکنگره سازی های جالب ((برگرد)) گردچهاربعدبناکه جنبه ی حفاظتی بناراداشته.همچنین چهاربرج عظیم مخروطی بانقوش آجری درطرحهای نیم خوشه انگوری رفت وبرگشتی بوده.موزه پارس آثارزندنوعی آجرکاری بابندکشی برجسته یکنواخت که بندکشی تخت از راستای قطعات آجرجلوآمده.وجودآب انباربااستفاده ازپوشش مورب دورتادور تیز همراه باگلچین جناقی درارگ کریم خانی .

دوره افشاریه و

زندیه

هنر آجردوره قاجارنه به پایه دوران شکوفایی آجرکاری سلجوقی ونه درمقیاس هنرآفرینی صفوی بود.دردوره ی قاجاریه کارهای آجری با نقوش متنوع ونو نیزرواج گرفته.وازآجرونقش دهی درآن درنمودنمای بناهرچندکه درمتن آجرکاریها به شکل گسترده ویادرحالت قالب سازیهاازنقش کاشی و کاربردکاشیکاری گرفته ویاموارد ديگر استفاده می شود.امادرحاشیه قاب هاوسرپایه وکلاف کتیبه های کاشی وچهارچوب پشت بغلها واسپرهاازآجرتراش وبیش بر درترکیب ساده یانقش دهی دربنااستفاده فراوان داشت.

دردوره ی قاجاری هنرتیشه دارای رونق یافت.وبنایان آجرکارسلیقه های بدیع ازخودبروزداند.درنمودنماهای ساختنمانی مسکونی بیرونی واندرونی گلچین های زیبای آجری درسردرب منازل وجودداشت.درابن دوره ساختن بازارهاباانواع طاق پوشهای رسمی بندی آجری وکاربندی آجری و طاسه دارآجری همراه استفاده از نقوش گلچين آجري در متن عناصر بهره گرفته اند . بازار و چهارسوق بزرگ كرمان ؛ بازار كاشان با پوشش هاي پاتوپاي لوز و جناغي همراه گلچين هاي آجري ، بازار اراك با كاربندي هاي طاسه دار اشاره داشت . در اين دوره تيمچچه هاي ارزشمند از كارهاي آجري درمایه کاربندی نو و مقرنس بسیارمتنوع وگسترده چون تیمچه صاحب الدوله تهران وتیچه حاج حسین بخشی درکاشان با مقرنس قطاری. دردوره قاجارپوشش طاق آب انبارها با نقوش متنوع وخلاق به تکامل رسیده . آب انبارشش بادگیریزدبا اجرای تهویه مسطح ونقوش خاص آجری برگنبدآب انبارو......یاآب انبارحاج علی  آقاي كرمان و آب انبار زيباي سيد اسماعيل تهران با قدمتي از دوره سلجوقي و بازسازي صفوي و قاجاري ياد كرد.دراین دوره به کارگیری کاربندیهای آجری باداشتن عناصری چون سینه باز,هفتی جمع وپا باریک متقارن  همراه باترنجی ها تارسیدن به سمبوسه هاوشمشه هاخورشیدی نورگیردردهانه های قوسی پاتوپا.طاقنماسازی دراسپرهابابه کارگیری نقوش گلچین های آجري و گلچين هاي معلقی درحمام.مانندحمام وکیل کرمان.دردوره ی قاجارهنرآجروکاشی رونق پیداکرد.کاربردآجرکاشی توامادرنماسازی ویاکاربردآجرگسترده درمتن آن گلچین کاشی ویاطرحهایی ازنقوش معلقی کاشی وآجر,زیباهای این دوره چشمگیر بوده.

هنرآجردردوره قاجار

دراوایل دوره ی معاصرروندآجرکاری درنماسازی بناهای بیرونی واندرونی وهمچنین درطاق پوش هابه شکل خفته راسته گل برگردان وخفته وراسته كلوکنبدان,جناقی,دوپا حصیری تخمگذار,دوکله كلودار و ............باتیشه داری مورد استفاده قرارمی گرفت.درمواردی کاربردی ازتلفیق کاشی وآجربه شکل قالب بندی معلقی سازی ودرزمینه گلچینهای آجری مورداستفاده بوده است.دراین دوره ازآجرهای برجسته هندسی گل وگیاه نیزبه وفور درسردرب سازی بناهادرناحیه کوچه و شاه كوچه  هابه وفوردیده می شود.دراوخرمعاصرایران دچارغرب گرایی شد.ساختمانهایی چوب پوش سنتی تبدیل به پوشش طاق ضربی دربین تبرآهن بلژیکی شده.درنماسازی آجری به شکل رج چینی ساده درآمده به جای قوس های بسيار زيباي چفد كمانه ار قوس هاي  هلالی تخت درسطح نعل درگاهی چوبپوش استفاده شده.دراین دوره به طورکلی شکل آجرکاری دربناهااآن حسن وسلیقه وخلاقیت تهي شده وساختمان سازی وبه خصوص نماسازی هابه سوی کارهای نو و بی هویت غربی کشیده شده است

دوران

معاصر